Salep Orkidesi | Özelliği |Yetiştirilmesi ve Çoğaltılması

[@Canan]

Salep Orkidesi | Özelliği |Yetiştirilmesi ve Çoğaltılması

Orkideler Dünya’da yer alan en zengin bitki ailelerinden birisidir. Dünya üzerinde 25 binden fazla orkide çeşidi bulunmaktadır. Türkiye’de ise 24 cinse ait olan toplamda 154 adet orkide türü bulunmaktadır. Bu anlamda Avrupa ve Orta Doğu ülkeleri arasında en zengin orkide çeşitliliği ülkemizdedir

Salep orkidesinin çimlenen soğanından yapraklar en erken 2-4 yıl sonra çıkar; fakat bu süre 16 yıla kadar uzayabilir. Bitkinin soğanları her yıl bir soğan meydana getirir ve yeni soğan geliştikçe eski soğanı besin kaynağı olarak kullanır ve eskisi buruşarak yok olur. Soğanlar son derece küçüktür, besin dokuları yoktur, dolayısıyla yaşayabilmek için bir toprak fungusu (mantarı) ile ortak yaşama girmelidir.

TÜRKİYE’DE SALEP ORKİDELERİ VE SALEP KÜLTÜRÜ

Çiçekli bitkilerin en geniş familyalarından biri orkidelerin de içinde bulunduğu orchidaceae familyasıdır. Dünya üzerinde 18.000-20.000 türü bulunan orkideler ülkemizde doğal
olarak yetişmektedir. Bu salep orkideleri, yiyecek-içecek, bitkisel ilaç (drog) ve afrodizyak etkisi gibi çok farklı amaçlarla kullanılmaktadır.

Salep Türkiye’de ve Batı Asya’da ender olarak bulunan orkidenin köklerinden elde edilir. Orkide gölgeyi seven bir bitkidir. Genel olarak ormanlık, makilik, çayırlık ve zeytinlik alanlarda yetişir. Anadolu’da; kuzey, doğu, güneydoğu ve güneyde; Kastamonu, Silifke, Antalya, Muğla, Safranbolu ve son olarak dondurması ile ünlü Kahramanmaraş’ta yetiştirilir. Ülkemizde yaklaşık 150 orkide türü bulunmaktadır. Bunun %30’u salep üretimi için kullanılabilmektedir.

Orchis, Anacamptis, Ophrys, Serapias, Himantoglossum, Barlia gibi yumurtamsı yumrusu olan ve Dactylorhiza gibi parçalı yumrusu olan orkidelerin farklı birçok türü salep elde edilmesinde kullanılır. Diğerleri süs bitkisi olarak değerlendirilebilecek türlerdir.

Ülkemizde kullanılan salebin elde edilmesi ormanlardan veya açık kalanlarından kontrolsüz olarak yapıldığından nesli tükenmekte olan bitkiler arasındadır. Bu yüzden salebin ormanlardan toplanması kanunlarca yasaklanmıştır.

Türkiye’de yetişmekte olan orkide bitkilerinden 20-25 kadarı endemiktir yani sadece ülkemizde yetişmektedir. Yörelere göre orkide bitkisi; çam çiçeği, dildamak, tavşan topuğu, çayır çiçeği, katır tırnağı, dilçıkık gibi isimler ile adlandırılmaktadır.

Salep orkidesinin çoğaltılması iki yolla olmaktadır, yumrular ve tohumları sayesinde. Fakat salebin tohumu çok küçük toz halindedir bu tohumların uygun bir ortam bulup çimlene bilmesi için 2 ila 9 yıl gerekmektedir. Tohumların %5 i çimlenip yetişkin birer orkide olabilmektedir. Bu sebeptendir ki yumrudan çoğaltılması daha mantıklıdır.

Salep için organik maddece zengin kumlu gevşek toprak kullanılmasında yarar vardır. Su biriken sıkı killi topraklarda yumruların gelişmesi ve çoğalması daha zordur. Su altında kalması veya sürekli koyu gölgede bulunması salep orkidesinde hastalıklara yol açar.

Salep orkidesinin çimlenen soğanından yapraklar en erken 2-4 yıl sonra çıkar; fakat bu süre 16 yıla kadar uzayabilir. Bitkinin soğanları her yıl bir soğan meydana getirir ve yeni soğan geliştikçe eski soğanı besin kaynağı olarak kullanır ve eskisi buruşarak yok olur. Soğanlar son derece küçüktür, besin dokuları yoktur, dolayısıyla yaşayabilmek için bir toprak fungusu (mantarı) ile ortak yaşama girmelidir.

Salep orkidesi kök bölgelerinin kalınlaşmasıyla yumruya dönüşür ve bu yumru içerisinde glikomannan, mannoz, glikoz, nişasta gibi maddeler bulunur. Elde edilen yumrular temizlenip, kaynatılıp (su, süt, vb.) kurutulduktan sonra toz haline gelene kadar öğütülür. Bu toz alep içeceği yapımında ve bazı ilaç niteliğinde kimyasalların üretiminde kullanılır.

Dondurma, içecek karışımlarında, tıbbi-aromatik ve kozmetik alanında da kullanılır. Üretimin ağırlıklı olarak yapıldığı yerler; Ege Bölgesi, Akdeniz Bölgesi , Karadeniz Bölgesi , İç Anadolu Bölgesi , Doğu Anadolu Bölgesi , Güneydoğu Anadolu Bölgesi dir. Bu da bize neredeyse ülkemizin her yerinde yetişebildiğini gösterir.

Salebin içindeki en önemli madde glikomannan dır yüksek miktarda (hacminin 400 katı) su tutabildiğinden dolayı kıvam aştırıcı, şeklini koruyucu, sertliği uzun süre devam ettirici erime hızını düzenleyici özelliklere sahiptir. Toplandıkları bölgeye ve cinslerine göre farklı kalite özelliklerinden dolayı farklı fiyatlarla alıcı bulmaktadır.

Sonuç olarak salep bitkisi yurdumuzun neredeyse her yerinde yetişebilen ticari getirisi oldukça fazla bir bitkidir. Nesli tükenmekte olduğu için doğadan sökmek yasak olsa da hala bilinçsizce toplanmaktadır. Bunun önüne geçebilmek için tarla koşullarında yetiştiriciliğinin yapılması son derece önemlidir.

Bunların büyük çoğunluğu ise tropikal bölgelerde Salep, yumrulu orkideler olarak adlandırılan orkide türlerinden elde edilmektedir ve ülkemizdeki orkide türlerinin 120 tanesi bu türler içinde yer almaktadır. Türkiye’de yetişmekte olan orkide bitkilerinden 20-25 kadarı endemiktir yani sadece ülkemizde yetişmektedir. Yörelere göre orkide bitkisi; çam çiçeği, dildamak, tavşan topuğu, çayır çiçeği, katır tırnağı, dilçıkık gibi isimler ile adlandırılmaktadır.